Projekt pt. „Nowe obszary w badaniach innowacji społecznych: zarządzanie innowacjami społecznymi na rzecz zastosowania bioplastiku” (ang. New Frontiers in Social Innovation Research: Social Innovation Management for BIOPlastics, dalej SIMBIO) realizują w Polsce w partnerstwie Szkoła Główna Handlowa w Warszawie i Uniwersytet Łódzki w ramach grantu Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, uzyskanego w wyniku procedury konkursowej w Programie Trans-Atlantic Platform: Social Innovation Call. Zespół badaczy z SGH i UŁ współpracuje w konsorcjum z naukowcami z zagranicznych ośrodków, tj. Coventry University w Wielkiej Brytanii, Federal University of São Carlos w Brazylii oraz Simon Fraser University w Kanadzie. Realizacja projektu SIMBIO obejmuje dwuletni okres od r. do r. Projekt pełni funkcję platformy współpracy interesariuszy rynku bioopakowań do żywności w dążeniu do tworzenia i wdrażania innowacji społecznych. Zaplanowano cztery etapy projektu, które zostały zaprezentowane na rys. 1. Ich realizacja w Polsce i krajach partnerskich pozwala na transfer wiedzy i doświadczeń w skali globalnej. Głównym celem projektu jest rozwój społecznych innowacji, wychodzących naprzeciw środowiskowym i społecznym wyzwaniom, w zastosowaniu bioopakowań w łańcuchach dostaw żywności, biorąc pod uwagę cały cykl życia produktów. Znaczenie prowadzonych prac rozwojowych Każdego roku do mórz i oceanów trafia około 10 mln t odpadów. Ocenia się, że 80% wszystkich odpadów w wodach słonych stanowią tworzywa sztuczne (COM 2013, s. 6-7). Głównym źródłem odpadów z tworzyw sztucznych w Unii Europejskiej są opakowania (COM 2018). Rynek opakowań do żywności dostrzega negatywny wpływ opakowań konwencjonalnych na środowisko przyrodnicze i monitoruje zachodzące zmiany w przepisach prawa. W odpowiedzi na wyzwania gospodarki cyrkularnej poszukuje się nowych rozwiązań, w tym stopniowo dostrzega potencjał wykorzystania bioopakowań w łańcuchach dostaw produktów spożywczych i potrzebę zarządzania ich cyklem życia w sposób w najmniejszym stopniu oddziałujący negatywnie na środowisko przyrodnicze. Rynek bioopakowań obejmuje różne sektory (European Bioplastics 2018), ale szczególną uwagę ze względów środowiskowych zyskują bioopakowania biodegradowalne (ang. biodegradable) i wytwarzane z materiałów z surowców odnawialnych (ang. bio-based), wśród których segmentem opakowań certyfikowanych zgodnie z normą EN 13432 są opakowania kompostowalne. Projekt SIMBIO stanowi ważny głos w globalnej dyskusji nad pilną potrzebą zmniejszenia negatywnego wpływu branży opakowań na środowisko przyrodnicze. Integruje on przedstawicieli różnych grup, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych interesariuszy łańcuchów dostaw bioopakowań, chcąc poszukiwać jak najlepszych rozwiązań przy uwzględnieniu potrzeb i możliwości każdej ze stron. Wykorzystując metodykę społecznego laboratorium współpracy (ang. Social Innovation Lab), staje się platformą otwartego dialogu, dzięki któremu zidentyfikowano kluczowe problemy i bariery dla rozwoju rynku bioopakowań do żywności, poddano analizie ich przyczyny, jak również wskazano trzy priorytetowe rozwiązania dedykowane opakowaniom kompostowalnym, ocenianym przez interesariuszy jako przypuszczalnie najbardziej ekologiczna alternatywa dla opakowań konwencjonalnych. Cele podjęte w projekcie SIMBIO na rzecz zwiększenia udziału rynkowego opakowań kompostowalnych są ambitne i zorientowane na długookresową perspektywę. Aktualne dane szacunkowe wskazują, że opakowania kompostowalne mogą zastąpić od 5% do 8% obecnego zużycia opakowań z tworzyw sztucznych (Collacott 2022). Etapy postępowania badawczego W pierwszym etapie projektu pt. „Identyfikacja wyzwań” dokonano pogłębionej, jakościowej diagnozy uwarunkowań rozwoju rynku bioopakowań do żywności w Polsce na kanwie wyników i wniosków z dialogu z interesariuszami łańcuchów dostaw. W rezultacie wskazano rolę poszczególnych grup interesariuszy, powiązań między nimi, aktywatorów i czynników wspierających oraz barier dla rozwoju polskiego rynku bioopakowań zgodnie z zasadami gospodarki o obiegu zamkniętym. Realizacja pierwszego etapu projektu odbyła się w Polsce od r. do r. Bardziej szczegółowy opis rezultatów etapu został przedstawiony w Raporcie pt. „Identyfikacja wyzwań dla zastosowania opakowań z bioplastiku”. Druga faza projektu pt. „Analiza i zrozumienie problemu” została zrealizowana od lutego 2021 r. do listopada 2021 r. Uwaga badaczy koncentrowała się na dogłębnej analizie i zrozumieniu głównych problemów oraz barier w rozwoju łańcuchów dostaw bioopakowań spożywczych (m. in. opakowań kompostowalnych) do żywności w Polsce zgodnie z zasadami gospodarki o obiegu zamkniętym. W tym celu przeprowadzono warsztat 1 zgodnie z metodyką Social Innovation Lab, a wnioski przedstawiono w Raporcie pt. „Analiza i zrozumienie problemów dla zastosowania opakowań z bioplastiku”. Etap trzeci pt. „Projektowanie potencjalnych rozwiązań” miał na celu identyfikację i ocenę potencjalnych rozwiązań dedykowanych przyczynom problemów i barier dla rozwoju rynku bioopakowań w Polsce. Został zrealizowany w okresie od roku do r. Punktem wyjścia była lista problemów i barier oraz ich przyczyn dla rozwoju łańcuchów dostaw bioopakowań w Polsce zgodnie z zasadami GOZ wypracowana w I oraz II etapie projektu. Rozpoznano kluczowe z nich, kierując ankietę do interesariuszy projektu. Na podstawie wyników badania ankietowego określono zagadnienia, które stanowiły zasadniczy przedmiot dyskusji podczas warsztatu 2 Social Innovation Lab. Efektem prac jest szeroka lista rozwiązań stanowiących różnego typu innowacje wraz ze wskazanymi przez interesariuszy rozwiązaniami priorytetowymi. Prace zrealizowane na tym etapie oraz wynikające konkluzje zostały opisane w Raporcie pt. „Projektowanie potencjalnych rozwiązań dla zastosowania opakowań z bioplastiku”. Czwarty, ostatni etap pt. „Szybkie prototypowanie potencjalnych rozwiązań” zamyka całość prac badawczo-rozwojowych, których przedmiotem było zarządzanie społecznymi innowacjami na rzecz zastosowania bioplastiku. Prace były zrealizowane w okresie od r. do r. Punktem wyjścia była lista priorytetowych rozwiązań dla rozwoju łańcuchów dostaw bioopakowań w Polsce zgodnie z zasadami GOZ wypracowana na poprzednim, III etapie projektu. Rozwiązania te były przedmiotem pogłębionych dyskusji podczas 3 warsztatu interesariuszy projektu SIMBIO. W efekcie dokonano szybkiego prototypowania i testowania rozwiązań w warunkach prac warsztatowych oraz oceny wykonalności, funkcjonalności i potencjalnego wpływu rozwiązań na rozwój rynku bioopakowań w GOZ. Rezultaty prac, wzbogacone przykładami rozwiązań z innych krajów, zostały opisane w Raporcie pt. „Szybkie prototypowanie potencjalnych rozwiązań dla zastosowania opakowań z bioplastiku”. Wyzwania dla rozwoju rynku bioopakowań w Polsce Pogłębiona analiza polskiego rynku bioopakowań, przeprowadzona w otwartym dialogu z przedstawicielami interesariuszy w pierwszym etapie projektu SIMBIO, pozwoliła zdiagnozować cztery główne problemy. Badania w drugim etapie pozwoliły zgłębić bariery i ich przyczyny oraz sformułować niezwykle cenne wnioski nie tylko w odniesieniu do poszczególnych kwestii problemowych, ale także do ich wzajemnych relacji w ujęciu przedmiotowym. W dyskusjach podkreślano, że pierwszy problem – nieznaczny udział bioopakowań w rynku opakowań do żywności w Polsce – wymaga wprowadzenia rozwiązań przeciwdziałających przyczynom, takim jak wyższe ceny rynkowe oraz ograniczone właściwości bioopakowań w stosunku do opakowań z tworzyw sztucznych. Brakuje również rozwiązań, które zwiększałyby konkurencyjność rynkową bioopakowań (w tym opakowań kompostowalnych). Przyczyny drugiego zidentyfikowanego problemu – niskiej świadomości i skłonności konsumentów do kupowania żywności w bioopakowaniach – obejmują brak odpowiednich działań edukacyjnych wobec niskiej świadomości społecznej w zakresie bioopa- kowań, niewystarczającą infrastrukturę do gospodarowania bioodpadami, małe zaangażowanie władz lokalnych w rozwój i finansowanie infrastruktury służącej kompostowaniu, a także nieuczciwe praktyki biznesowe wprowadzające klientów i konsumentów w błąd, znane jako greenwashing. Wśród głównych przyczyn niewystarczającej odpowiedzialności społecznej i środowiskowej przedsiębiorstw w łańcuchach dostaw opakowań do żywności na rzecz GOZ (trzeci problem) uczestnicy zidentyfikowali niewystarczającą integrację celów ekonomicznych, środowiskowych i społecznych w jeden główny zrównoważony cel rozwoju przedsiębiorstw ze względu na brak kompetencji i doświadczenia przedsiębiorstw w obszarach gospodarki cyrkularnej i rynku bioopakowań. Kolejne zidentyfikowane przyczyny to brak powiązania oceny inwestorów ze zrównoważonym rozwojem przedsiębiorstwa, w tym z podejściem do zarządzania opakowaniami w sposób odpowiedzialny środowiskowo, niewystarczająca współpraca przedsiębiorstw na rzecz gospodarki cyrkularnej, jak również brak presji społecznej na realizację działań odpowiedzialnych środowiskowo i społecznie przez przedsiębiorstwa oraz greenwashing wynikający z dążenia do uzyskania wizerunku firmy ekologicznej lub odpowiedzialnej społecznie. Niski poziom rozwoju gospodarki odpadami opakowaniowymi nadającymi się do kompostowania (czwarty problem) wynika z kolei przede wszystkim z braku jednolitych i przejrzystych przepisów dotyczących planowania i organizacji systemu obiegu zamkniętego opakowań nadających się do kompostowania, niewystarczającej komunikacji między sektorem prywatnym i publicznym na temat sposobów zwiększenia wykorzystania kompostowalnych opakowań na żywność, słabo rozwiniętego systemu gospodarki odpadami nadającymi się do kompostowania, w którym trudno odróżnić odpady opakowaniowe nadające się do kompostowania od odpadów konwencjonalnych, a także z braku inwestycji w infrastrukturę służącą do kompostowania ze względu na wciąż małe zainteresowanie jej wykorzystaniem. Rekomendowane kierunki rozwoju Rozwój niszowego rynku bioopakowań do żywności wobec licznych problemów, barier i ich przyczyn wymaga zaangażowania wewnętrznych i zewnętrznych interesariuszy łańcuchów dostaw, w tym sektorów prywatnego, publicznego oraz obywatelskiego. W celu osiągnięcia najlepszych rezultatów kluczowe staje się wypracowanie trwałej i odpowiedzialnej współpracy między zaangażowanymi interesariuszami. Umożliwi ona przepływ wiedzy, informacji, doświadczeń i wymianę potrzeb wszystkich stron, co pozwoli na uniknięcie dublowania realizowanych działań oraz rozproszenia zasobów, w tym środków finansowych. Zwiększanie wykorzystania bioopakowań na rynku żywności stanowi długotrwały proces obejmujący zmiany modeli biznesowych, edukację konsumentów, rozwój infrastruktury gospodarki odpadami i opracowanie przepisów prawa odpowiadających potrzebom uczestników rynku. Szeroka perspektywa spojrzenia na problem podkreśla jego złożoność i zależność od wzajemnie oddziałujących na siebie elementów. Wyzwaniem staje się nie tylko wzrost popytu i podaży na rynku bioopakowań, ale również zapewnienie skutecznego domknięcia ich cyklu życia zgodnie z zasadami gospodarki o obiegu zamkniętym. Wyniki badań w projekcie SIMBIO umożliwiły określenie wyzwań, przed którymi stoją interesariusze, jak również sygnalizują kierunki działań, których realizacja ma szansę umożliwić osiągnięcie korzyści dla klimatu i środowiska, przedsiębiorstw oraz konsumentów będących uczestnikami rynku bioopakowań w Polsce. Artykuł jest rezultatem projektu naukowego „Nowe obszary w badaniach innowacji społecznych: zarządzanie innowacjami społecznymi na rzecz zastosowania bioplastiku”, no. T-AP SI/SIMBIO/1/2020, finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR) w Polsce w ramach programu Trans-Atlantic Platform: Social Innovation Call. Jakub Brzeziński Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania, Katedra Logistyki Grażyna Kędzia Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania, Katedra Logistyki Barbara Ocicka Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie, Instytut Finansów Korporacji i Inwestycji, Zakład Zarządzania Ryzykiem Aneta Pluta-Zaremba Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie, Katedra Logistyki Marta Raźniewska Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania, Katedra Logistyki Jolanta Turek Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie, Instytut Finansów Korporacji i Inwestycji, Zakład Zarządzania Ryzykiem Beata Wieteska-Rosiak Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Katedra Inwestycji i Nieruchomości Bibliografia 1. European Bioplastics (2018), What are bioplastics?, (dostęp: 2. Collacott, L. (2022). We need compostable packaging, but it’s still single use, (dostęp: 3. COM (2013). Zielona Księga w sprawie europejskiej strategii dotyczącej odpadów z tworzyw sztucznych w środowisku 4. COM (2018). Europejska strategia na rzecz tworzyw sztucznych w gospodarce o obiegu zamkniętym. Komunikat Komisji Do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów